Sampadkiya in 27may2013

मूल्ये रुजविणारी पथ्ये

`पाकीटमार' या नावाचा एक सिनेमा पूर्वी होता, त्यात देवआनंदची प्रमुख भूमिका होती. उगवत्या तारुण्यात त्याला वाईट वळण लागले आणि लोकांच्या गर्दीतून खिशातील पाकिटे लंपास करण्याचे कौशल्य लवकरच मिळाले. पुढच्या दीडदोन तासात त्याच्या त्या पाकीटमारीचा खेळ, त्यातून आलेला हरामीचा पैसा, एकट्या विधवा आईला फसवून स्वत:स मोठी नोकरी असल्याची बतावणी, आणि एका भोली-भाली टिंगाणीसह बागेतील लपंडाव. शेवटच्या भागात त्या आईला याचे प्रताप समजतात, ती उन्मळून पडते आणि मरते. तिच्या चितेकडे पाहून या उंडार तरुणाला पश्चात्ताप होतो आणि डाव्याउजव्या खिशातून बदाबदा पाकिटे काढत तो ती सगळी मारलेली पाकिटे त्या चितेवर फेकून चांगले वागण्याची मनोमन शपथ घेतो. वाईटाचा त्याग करून चांगल्याचा संदेश त्या सिनेमातून मिळेल असा हेतू निर्मात्यांचा होता का, ते ठाऊक नाही. परंतु एका शिक्षकांनी तसा चांगला संस्कार मुलांवर घडेल या अपेेेक्षेने तो पाहण्याची शिफारस मुलांना केली. नंतरच्या महिनापंधरा दिवसांत पोरांनी आपल्या वर्गातील मुलांच्या वस्तू त्यांच्या नकळत लांबवण्याचा सराव केला, आणि बोलता बोलता पैज लागून एका नसराण्याने त्या मास्तरांच्या खिशातले पाकीट मारून दाखवले. त्या सिनेमाचा शेवट कुणी लक्षातच घेतला नव्हता.

आजच्या टीव्ही, क्रिकेट, नाचगाण्यांच्या स्पर्धा अशा सगळयांचे मूळ संस्कार काय असावेत हे तोंडदेखले बडबडताना कुणीही थोर दांभीक माणूस सांगेल. लोकशिक्षणाचे प्रभावी माध्यम म्हणून टीव्ही, खिलाडू वृत्ती जोपासण्यासाठी क्रिकेट, कलागुणांना वाव देण्यासाठी नृत्यसंगीताच्या स्पर्धा.... हे सर्व सांगायला छानच आहे. या प्रकारांचा प्रारंभ कदाचित त्या उद्देशांनी कधीकाळी झालाही असेल, तथापि आज `राजा हरिश्चंद्र' सिनेमा कोणत्याही कारणाने कोण पाहील? तरुण पोरांच्या भाषेत `भक्त प्रल्हाद' हे सांकेतिक नाव `ब्ल्यू फिल्म' करिता वापरले जाते हे ऐकून, खांबातून प्रकट झालेला तो नरसिंह आपलेच पोट फाडेल तर बरे, असे प्रल्हादाला वाटेल.

ही परिस्थिती कुणी लादलेली किंवा कुणाच्या माथी मारलेली नाही, तर याच समाजाने ती उरावर ओढवून घेतली आहे. विवाहसंबंधांतून येणारी हृद्य आपुलकीची कुटुंबव्यवस्था टिकवायची असेल तर त्यासाठी पुष्कळ पथ्ये, विधिनिषेध, नीतिबंधने व आचरणशुचिता सांभाळावी लागते. त्याकडे दुर्लक्ष करून अथवा आपल्यापुरता अपवाद करून `समाज' आदर्श होऊ शकत नाही. जे अनुचित आहे त्याला कधी, कसे, किती सांभाळून घ्यायचे, आणि स्वत: त्यात किती वाहात जायचे याचे भान, निदान स्वत:ला शहाण्या मानणाऱ्या तथाकथित उच्चभ्रू वर्गाने ठेवलेच पाहिजे.

एके काळी ना सी फडक्यांच्या कादंबऱ्यांवर वाचक लुब्ध होते, त्यातील नाविन्य (नॉव्हेल) कालमानानुसार ठीक होते; परंतु स्वत:च्या बायकामुलांना सोडून त्यांनी आपल्या एका शिष्येबरोबर पाट लावला याचेही कौतुक त्या काळी जास्तच झाले. आज कोल्हापूरमध्ये सृजनआनंद घेणाऱ्या वयोवृद्ध शिक्षणतज्ज्ञ डॉ.लीला पाटील या त्यांच्या कन्या, त्यांनी जी अनाथस्थिती भोगली त्याचा विसर पडून उच्चभ्रू समाजाने त्या काळी अनुचिताचाही सत्कार करीत `माझं जीवन : एक कादंबरी' मोठ्या जिव्हाळयाने वाचली. मीनाकुमारीच्या व्यसनीपणाचे तसेच कौतुक झाले. सुनील दत्त, हेमा मालिनी, शत्रुघ्न सिन्हा, जया बच्चन अश नट-नट्यांचे कोणते राजकीय कर्तृत्त्व किंवा तत्वज्ञान होते म्हणून आपण त्यांना निवडून दिले? उत्तर मुंबईतून आधीच्या रेल्वेमंत्री राम नाईक यांना पाडून कोण गोविंदा निवडून आला, या घटनेकडे केवळ मौज-गंमत म्हणून पाहणाऱ्यांनी आजची क्रिकेट - कोळसा - ब्रेकडान्स संस्कृती आणलेली आहे. संजय दत्त याला ज्यासाठी शिक्षा झाली, ते कारण तर केवढे भयावह आहे; सरळसरळ देशद्रोह आहे. आणि तरीही त्याच्या तुरुंगलीलांचे रसाळ वर्णन समाजाला रिझवत असेल तर त्याला रोखण्याचे काम करण्याची गरज आहे. त्याच क्षेत्रातील नाना पाटेकर यांनी म्हटले की, माझ्याकडून संजय दत्तला जी शिक्षा करणे शक्य आहे ती मी करेन, ती म्हणजे मी त्याच्यासोबत कोणतेही काम करणार नाही आणि त्याचा कोणताही सिनेमा पाहणार नाही.

एवढे केले तर ही जमात कंगाल बनेल. हे तर कुणीही सामान्य व्यक्ती करू शकते. पण त्यावेळी मात्र `त्याच्या अभिनयासाठी आम्ही चित्रपट पाहतो' किंवा त्याच्या बोलिंगसाठी आम्ही क्रिकेट पाहतो' अशी कच खाणार असू तर या लोकांना शिक्षा करणारे हत्त्यार त्यांच्याच मानवंदनेसाठी वापरण्यासारखे आहे. आपल्या मुलामुलीला मॉडेल बनवू पाहणाऱ्यांनी स्वत:पुढे कोणता मॉडेल समाज ठेवला आहे ते पाहायला नको?

आयपीएल वर बंदी घालण्यासाठी कोर्टबाजी करण्यात आणखी एक खेळ होतो. कोर्टाने बंदी तरी कशाकशावर घालायची! रस्त्यावर विधी करण्यापासून उजनी धरणात तो करण्यापर्यंत; झाड तोडण्यापासून दारू पिण्यापर्यंत, आणि हुंडा मागण्यापासून ते वाघ मारण्यापर्यंत? अशी बंदी करणारे सरकार काय सामर्थ्याचे आहे ते दिसतेच आहे.

पण हे सर्व कळणाऱ्या व्यक्ती स्वत:वर कसलीही बंदी घालणारच नसतील तर त्याच व्यक्तींचा बनणारा समाज मुक्त-स्वैर-बेताल होणार हे स्वाभाविकच आहे. पाकिटमार सिनेमातून आईच्या उन्मळून पडण्याचा पश्चात्ताप न पाहता पाकिटे चोरण्याचे कौशल्य जे शिकत आहेत त्यांच्यासाठी त्या सिनेमासारखी अनंत माध्यमे व साधने आज हात जोडून सेवेसाठी उभी आहेत. समाज म्हणून त्यातच समाधान मानावे काय, ही टोचणी असेल तर आशेला बरीच जागा आहे!