Aathavanche sathav

आठवांचे  साठव.....
- वसंत आपटे
माझी सर्वात मोठी बहीण अनुसया, तिला आमच्या घरी सया म्हणत. माझा जन्म होण्याआधीच ती लग्न होऊन सासरी गेली होती. तिचे सासर बेळगावला लेले घरात. १९५० च्या सुमारास बेळगाव पूर्णत: मराठी होते. हे लेले घराणे अनेक वर्षे बेळगावात राहिले तरी त्यांना कानडीचा गंधही नव्हता. परंतु कर्नाटकच्या साहचर्यामुळे बायकांचा पेहेराव, नाकातली चमकी, पुरुषांचे गंध, आणि मराठी भाषेला कानडी हेल हे सगळे जाणवायचे. पुढच्या चार-सहा वर्षात भाषिक वातावरण तापत गेले. हे लेले कुटुंब मारुती गल्लीतून खडेबाजारातील विठ्ठल मंदिरासमोर राहायला आले, आता तो `संयुक्त महाराष्ट्न् चौक' म्हणविला जातो. माझ्या या बहिणीकडे आम्हा कुटुंबाचे जाणे होई. थोरला भाऊ तिथे लिंगराज कॉलेजात राहिला.
तर या बेळगावच्या वळणामुळे अक्कामार्फत आमच्या घरी इडली अवतरली. आमच्याकडे रोजच्या जेवणात ज्वारीची आणि पौषात बाजरीची भाकरी असायची. पण भाताचे प्रस्थही मोठे होते. रोजच्या भाताला एकच एक रूप नसायचे. कधी मऊ भात, कधी गुरगुट्या, कधी तांदूळ भाजून सोजी, सणासुदीला काळा भात असे प्रकार होत. तूप-मेतकूट हे अनिवार्यच. याशिवाय तांदुळाचे अनेक पदार्थ होत. खांतोळी, उकड, खीर, तंबीट या अनंत प्रकारांत इडली मात्र दुर्मीळच. जवळपासचा सारा मुलूख रानगट्ट्या मऱ्हाटी असल्यामुळे इडली हे प्रकरण कुठे दृष्टीला पडण्याची शक्यता नाही, मग जिभेवरती पडण्याचा प्रश्नच नाही.
ही आमची आक्का माहेरी इथे किर्लोस्करवाडीजवळ मळयात आली की तिच्याकडे आम्हा सर्वांचा लकडा लागायचा. माझ्या वडिलांना इडली आवडत असे. आणि त्यांची फिरती दक्षिणेत पुष्कळ झाल्यामुळे त्यांना इडलीचा आस्वाद बऱ्याचदा मिळायचा. आम्ही भावंडे मात्र इडलीची भुकेली, वडिलांना तर हवीच असायची. आक्का मग जरा `बघूया, करूया' म्हणत तयारी करू लागे.
तांदूळ, उडीद भिजवायचे. ते साध्या मराठी पाटा-वरवंट्याने वाटायचे. पीठ रुब्बायचा उखळासारखा दगड कुठला? आमच्या घरचा पाटा छोटासा होता. जवळपास वसती नसलेले आमचे रानमळयातले घर, त्याला शेजारच नव्हता त्यामुळे तात्पुरता पाटा मागून मिळण्याचे कारण नव्हते. घरच्या पाट्यावर आम्ही मुलेही तांदूळ-उडीद वाटायचो. ते नीट जमले नाही मग आक्काने त्यावर एक हात फिरवायचा.
एक मैलभर लांब रेल्वे स्टेशन होते. तिथे कलघटगी नावाचे कानडप्या मास्तर रेल्वे-क्वार्टरात राहात. त्यांची मुलगी माझ्या एका बहिणीच्या वर्गात होती. तेवढ्या वशिल्यावर तिच्या घरी लागेबांधे जोडून इडलीपात्र मिळवून आणले की बराच प्रश्न सुटायचा. पिंप किंवा उंच डब्यासारखे ते पितळी इडलीपात्र साध्या कुकरसारखेच. हल्लीसारखा त्यात जाळीदार स्टॅन्ड वगैरे नव्हता. एकामेकावर ठेवण्याजोगी पसरट भांडी त्यात होती. हे साधन त्या कलघटगींकडून आणायला, किंवा काम झाल्यावर पुन्हा पोचवायला तसे वजनदार होते. त्याकरिता आम्ही दोन भावंडे आक्कासोबत जायचो आणि इडलीच्या उत्साहात ती पालखी वाहून आणायचो. मग दुसऱ्या दिवशी चुलीवरच्या आधणात इडली उकडून पुढ्यात आली की तिचे अप्रूप. माझे वडील आक्काला लाडाने, `बब्बड, इडली फक्कड हं' म्हणायचे; आणि इडलीच्या आकाराच्या नसलेल्या त्या इडल्या आम्ही चापायचो.
***